مراحل رشد مو

مقدمه:

مراحل رشد مو یکی از مهم‌ترین مباحث در درک سلامت و ریزش مو است. هر تار مو در طول عمر خود سه فاز اصلی را پشت سر می‌گذارد: آناژن (مرحله رشد فعال)، کاتاژن (مرحله گذار کوتاه) و تلوژن (مرحله استراحت و ریزش). آشنایی با این چرخه به ما کمک می‌کند بفهمیم چرا موها در دوره‌های مختلف بلند می‌شوند، تغییر رنگ می‌دهند یا دچار ریزش می‌شوند. علاوه بر عوامل ژنتیکی، هورمون‌ها، تغذیه و شرایط محیطی نیز می‌توانند این چرخه را کوتاه‌تر یا طولانی‌تر کنند. در ادامه، این مراحل را به‌طور علمی بررسی کرده و سپس به دلایل شایع ریزش مو و روش‌های تقویت و درمان آن اشاره خواهیم کرد.

این مراحل دارای نامهای اختصاصی زیر است :

آناژن (فاز رشد) :

آناژن طولانی‌ترین و مهم‌ترین بخش چرخهٔ مو است؛ زمانی که سلول‌های ریشهٔ مو با سرعت بالا تقسیم می‌شوند و تار مو «واقعاً» رشد می‌کند. در پوست سرِ سالم، حدود ۸۰ تا ۹۰٪ موها در هر لحظه در آناژن هستند.

مدت و سرعت رشد

• طول مدت آناژن در پوست سر معمولاً ۳ تا ۷ سال (با تفاوت فردی و ناحیه‌ای) است؛ همین بازه تعیین می‌کند موی هر فرد «تا کجا» می‌تواند بلند شود.
• سرعت رشد مو در آناژن حدود ۰٫۳ تا ۰٫۴ میلی‌متر در روز (میانگین ≈۱ سانتی‌متر در ماه) است.

ملانوژنز (ساخت رنگدانه)

• در آناژن، ملانوسیت‌های ریشهٔ مو ملانین می‌سازند؛ بنابراین رنگ مو شکل می‌گیرد.
• با افزایش سن یا برخی اختلالات، تولید ملانین کاهش می‌یابد و مو سفید می‌شود؛ حتی اگر خودِ آناژن ادامه داشته باشد.

چه عواملی طول آناژن را تعیین می‌کنند؟

• ژنتیک: طول آناژن و حداکثر بلندی مو عمدتاً ارثی است.
• سن: با افزایش سن، آناژن کوتاه‌تر می‌شود و موها نازک‌تر می‌گردند.
• هورمون‌ها: تعادل آندروژن/استروژن و هورمون‌های تیروئیدی روی طول آناژن اثر می‌گذارند (مثلاً در بارداری آناژن طولانی‌تر و بعد از زایمان تلوژن افلوویوم شایع می‌شود).
• تغذیه و سلامت عمومی: کمبود آهن، روی، و ویتامین D می‌تواند آناژن را کوتاه و ریزش را پررنگ‌تر کند.
• فصل‌ها: در پاییز و زمستان سهم آناژن کمی بیشتر می‌شود و رشد اندکی بهتر به نظر می‌رسد.

اهمیت بالینی

• در آلوپسی آندروژنتیک (ریزش ارثی)، آناژن کوتاه می‌شود و فولیکول‌ها کوچک‌تر (مینیاتور) می‌گردند؛ حاصل، موهای نازک و کوتاه‌تر است.
• در آناژن افلوویوم (مثلاً حین شیمی‌درمانی) رشد در آناژن ناگهان متوقف و ریزش سریع رخ می‌دهد.
• برخی رویکردهای درمانیِ انتخاب‌شده توسط پزشک (مثل اصلاح کمبودها، داروهای موضعیِ محرک رشد) می‌توانند نسبت موهای در آناژن را افزایش دهند یا طول آن را بهبود دهند.

نکات عددی کلیدی برای مرور سریع

• سهم در پوست سر: ۸۰–۹۰٪
• طول مدت: ۳–۷ سال (متغیر با ژنتیک/سن/ناحیه)
• سرعت رشد: ۰٫۳–۰٫۴ mm/day ≈ ۱ cm/month
• نسبت آناژن به تلوژن در پوست سر سالم: حدود ۸–۹ به ۱–۲

سؤالات رایج کوتاه

• چرا موهای سر از ابرو خیلی بلندتر می‌شوند؟ → چون آناژنِ موهای سر بسیار طولانی‌تر از ابرو/بدن است.
• چرا بعضی‌ها هرچه صبر می‌کنند موشان از حدی بلندتر نمی‌شود؟ → به‌خاطر ژنتیکِ طول آناژن؛ وقتی آناژن تمام شود، مو وارد تلوژن شده و می‌ریزد.
• سفید شدن مو یعنی رشد تمام شده؟ → نه؛ ملانوژنز کم شده، اما خودِ آناژن می‌تواند ادامه داشته باشد

کاتاژن (فاز بینابینی) :

کاتاژن مرحلهٔ میانی و نسبتاً کوتاه چرخهٔ مو است که بین فاز رشد فعال (آناژن) و فاز استراحت/ریزش (تلوژن) قرار دارد. هرچند تنها حدود ۱ تا ۲ درصد موهای سر در هر لحظه در این فاز هستند، اما اهمیت آن بسیار بالاست، زیرا در این زمان تغییرات بنیادی در ساختار فولیکول رخ می‌دهد.

ویژگی‌های اصلی کاتاژن

• مدت زمان این فاز معمولاً ۲ تا ۳ هفته است.
• در این دوره، تقسیم سلول‌های ماتریکس مو متوقف می‌شود، بنابراین رشد تار مو متوقف می‌گردد.
• فولیکول مو کوچک‌تر (Involution) شده و ریشه مو به سمت سطح پوست حرکت می‌کند.
• غلاف داخلی فولیکول (Inner Root Sheath) تخریب می‌شود و ارتباط بین ریشه مو و پاپیلای پوستی قطع می‌گردد.

تغییرات میکروسکوپی

• فولیکول از نظر طولی تا حدود یک‌سوم اندازه خود در آناژن کوتاه می‌شود.
• پیاز مو (Hair bulb) دچار پسرفت شده و شکلی کروی‌تر پیدا می‌کند.
• رگ‌های خونی تغذیه‌کنندهٔ پاپیلا کوچک‌تر می‌شوند و فعالیت متابولیک به‌شدت کاهش می‌یابد.
• به مو در این مرحله اصطلاحاً Club Hair (موی گرزی) گفته می‌شود، چون انتهای آن شبیه گرز می‌شود.

اهمیت بالینی

• کاتاژن مرحله‌ای گذراست، بنابراین به‌ندرت در معاینات روزمره مشاهده می‌شود.
• در برخی اختلالات، ورود غیرطبیعی تعداد زیادی از موها به فاز کاتاژن می‌تواند رخ دهد که زمینه‌ساز ریزش زودرس است.
• داروها یا عوامل فیزیکی که چرخه مو را تحت تأثیر قرار می‌دهند، ممکن است باعث کوتاه‌تر شدن آناژن و افزایش موهای در کاتاژن شوند.

عوامل مؤثر بر کاتاژن

• ژنتیک: طول کاتاژن در افراد مختلف اندکی متغیر است، ولی معمولاً بیش از چند هفته نمی‌شود.
• هورمون‌ها: برخی تغییرات هورمونی می‌توانند سرعت ورود فولیکول‌ها به کاتاژن را تغییر دهند.
• فاکتورهای محیطی: استرس‌های شدید، بیماری‌ها و کمبود تغذیه‌ای ممکن است باعث افزایش ناگهانی ورود موها به کاتاژن شوند.

مقایسه با آناژن و تلوژن

• در آناژن، فولیکول فعال و در حال تقسیم است.
• در کاتاژن، فولیکول خاموش و در حال جمع شدن است.
• در تلوژن، فولیکول در حالت استراحت است و موی گرزی در سطح پوست باقی می‌ماند تا نهایتاً بریزد.

نکات عددی مهم

• سهم از کل موهای سر: ۱ تا ۲٪
• مدت زمان: ۲ تا ۳ هفته
• تغییرات اصلی: توقف رشد، جمع شدن فولیکول، قطع ارتباط با پاپیلا

پرسش‌های رایج

• آیا در کاتاژن مو می‌ریزد؟ → خیر، ریزش در این فاز اتفاق نمی‌افتد؛ مو فقط آماده ورود به فاز تلوژن می‌شود.
• آیا می‌توان طول کاتاژن را تغییر داد؟ → فعلاً درمان مستقیمی برای تغییر طول کاتاژن وجود ندارد، ولی عوامل غیرمستقیم مثل تغذیه سالم و درمان کمبودها می‌توانند چرخه را طبیعی‌تر نگه دارند

تلوژن (فاز ریختن) :

فاز تلوژن در حدود ۳ الی ۴ ماه به طول می انجامد. و این زمانی است که موی جدید از محلی فولیکول شروع به رویش می کند.

هم زمان با رویش به سمت بالا موی قدیمی به طورطبیعی و به سادگی و بدون درد شروع به ریختن می کند،

این امر ممکن است با شامپو کردن یا برس کردن رخ دهد. ریختن مو بخشی از پروسه طبیعی رشد آن است پروسه های که طی آن،موی جدید جایگزین موی قدیمی می شود. در هر لحظه بین یک الی ۱۰ فولیکولی در سر هر فرد در فاز ریزش قرار دارند.

موهای جدید از محل رویشی مشابه با موهای قدیمی در سطح پوست میرویند و چرخه رشد مو دوباره آغاز می شود.

در این فاز پایه و بیس پیاز مو آتروفی می شود و حالتی گرز مانند به خود میگیرد.رویش مجدد مو در کف سر فرآیندی همانند ریختن دندانهای شیری در کودکان،و رویش دندان های اصلی و دائمی در آن نقطه را تداعی می کند،با این تفاوت که در دندان ها این عمل یک بار اتفاق میافتد و در کف سر این عمل چندین بار تکرار خواهد شد.

در حالت ریزش مو یا آلوپسی طول دوره فاز آناژن و همچنین درصد موهای در حال رشد در این فاز کاهش مییابد.در وضعیت طبیعی،نسبت موهای موجود در این فاز به کل موها ۸۰ الی ۹۰ درصد است. همزمان با این امر مقدار موهای باقی مانده که در دو فاز کاتاژن یا تلوژن قرار می گیرند،افزایش مییابند و در نتیجه نسبت موهای موجود در فاز آناژن به تلوژن که مشخص کننده وضعیت ریزش موی سر است نیز کاهش می یابد.